Jaws (Spielberg, 1975) viert dit jaar zijn vijftigste jubileum. Jaws wordt beschouwd als de eerste blockbuster* ooit, maar had een verwoestend effect dat nog steeds nagalmt.
Over de film
In de film, die werd gebaseerd op het gelijknamige boek van Peter Benchley uit 1974, wordt de zomerse rust op het fictieve Amity Island wreed verstoord als een jonge vrouw wordt gedood door een witte haai. Sheriff Martin Brody (Roy Scheider) wil de stranden sluiten, maar burgemeester Vaughn (Murray Hamilton) weigert uit angst voor verlies van toerisme-inkomsten. Wanneer er meer slachtoffers vallen, besluit Brody samen met zeebioloog Matt Hooper (Richard Dreyfuss) en ruige haaienjager Quint (Robert Shaw) de zee op te gaan om het monster op te sporen en uit te schakelen. Wat volgt is een levensgevaarlijke missie, waarin de jacht op de haai verandert in een strijd op leven en dood.
Dodelijke combinatie
Door het wereldwijde succes van de film ontstond een dodelijke combinatie.
De witte haai werd in de film neergezet als een meedogenloze menseneter, een wraakzuchtig roofdier dat doelbewust specifieke mensen aanviel. De film én de (mechanische) haai waren uitstekend gemaakt en heel griezelig, waardoor het een diepe indruk maakte die leidde tot massale paniek: mensen durfden niet meer in zee te zwemmen, en zij die dat wél durfden renden gillend en schreeuwend het water uit als ze ook maar íets zagen dat op een vin leek.
Robert Shaw was in die tijd een beroemd toneel- en filmacteur, en een sekssymbool door zijn stoere en zwijgzame imago. Al was hij ten tijde van Jaws al over zijn hoogtepunt heen, zijn charisma was er niet minder om.
Conclusie: witte haaien doen niet anders dan mensen aanvallen en opeten, en op haaien jagen is stoer en sexy.
Het gevolg was dat de haaienjacht wereldwijd gigantisch toenam. In kustplaatsen in de VS werden al sinds de jaren 50 kleinschalige haaienwedstrijden georganiseerd voor sportvissers, maar door Jaws groeiden de Shark Hunting Tournaments uit tot populaire en spectaculaire evenementen met veel media-aandacht. Deelnemers gingen met boten de zee op, gewapend met zware hengels, harpoenen en aaslijnen, met als doel de grootste, zwaarste of meest ‘gevaarlijke’ haai te vangen. Alle haaisoorten telden mee, maar de witte haaien waren de meest gewilde prooi. Er werden prijzen uitgereikt voor de grootste vangst (soms letterlijk op gewicht), en in sommige gevallen ook voor het aantal gevangen haaien. De gevangen haaien werden vaak aan haken opgehangen in de haven, waar toeschouwers foto’s konden maken alsof het trofeeën waren. De haaienpopulatie, met name de grote soorten, daalde met tienduizenden tegelijk en wereldwijd met miljoenen per jaar. Sinds 1975 is de haaienpopulatie afgenomen met maar liefst 70%. Dat is niet alleen het gevolg van Jaws, maar de film heeft daar wel een enorme bijdrage aan geleverd.
Imagoschade
De witte haai is in het echt allesbehalve een bedreiging voor de mens. Onderzoek heeft aangetoond dat witte haaien gewoon erg nieuwsgierig zijn en zich soms vergissen. Mensen staan niet op hun menu, dus als ze per ongeluk een mens bijten laten ze weer los (wat wereldwijd zo’n 50 mensen per jaar overkomt). In nog geen zeven gevallen per jaar leidt zo’n beet tot de dood, bijvoorbeeld doordat er een slagader geraakt is, of door shock of verdrinking. Er is een heel klein aantal incidenten waarbij haaien wél agressief werden en mensen aten, maar dat is onder hele specifieke omstandigheden**.
Andersom maken mensen meer dan 100 miljoen haaien per jaar dood, bijvoorbeeld door overbevissing of voor zoiets onzinnigs als haaienvinnensoep, maar ook de Shark Hunting Tournaments komen nog steeds voor. Wij zijn dus gevaarlijker voor haaien, dan haaien voor mensen. De ware dreiging dobbert op een luchtbed.
Spijt en herstel
Het verwoestende effect dat Jaws op de haaienpopulatie had was regisseur Steven Spielberg niet ontgaan. In een interview met BBC Radio 4 in 2022 zei hij daarover:
“I truly, and to this day, regret the decimation of the shark population because of the book and the film. I really, truly regret that. That’s one of the things I still fear — not to get eaten by a shark, but that sharks are somehow mad at me for the feeding frenzy of crazy sport fishermen that happened after 1975.”
Ook Peter Benchley, de schrijver van het oorspronkelijke boek, had diepe spijt van de impact die zijn boek en de verfilming daarvan had op het imago van de witte haai. Daarover zei hij in een interview in 2000: “Knowing what I know today, I couldn’t write the same book… I couldn’t possibly demonize an animal the way I did.”
Benchley werd na het succes van Jaws een uitgesproken oceaan- en haaienbeschermer. Hij werkte mee aan documentaires, schreef artikelen voor onder andere National Geographic, en zette zich in tegen de vernietiging van haaien door overbevissing en vinnenhandel. Zijn vrouw Wendy Benchley is tot op de dag van vandaag actief als oceaanactivist.
Ook wetenschappers en milieuactivisten proberen al decennialang de imagoschade, die Jaws veroorzaakte, te herstellen.
Mariene biologen zoals David Shiffman en Nick Dulvy zetten zich al jarenlang in om de mythes over haaien te ontkrachten, waarbij ze benadrukken dat haaien al meer dan 400 miljoen jaar bestaan en cruciaal zijn voor het evenwicht in mariene ecosystemen. Zonder haaien raken voedselketens uit balans, wat leidt tot ecologische instorting.
Ook zijn er talloze documentaires, boeken en tentoonstellingen die het ware verhaal van haaien vertellen. Denk aan het jeugdboek Haaienhelden van Sophie van der Stap, waarin ze persoonlijke ervaringen combineert met weetjes, interviews met haaienbeschermers en verhalen over haaien in de Noordzee, of Engelstalige boeken zoals Why Sharks Matter van David Shiffman of Demon Fish van Juliet Eilperin. In 2020 werd in Rhode Island het Living Sharks Museum opgericht, dat zich expliciet richt op het herstellen van het imago van haaien. In het museum zijn ook memorabilia uit Jaws te vinden.
Oceaanactivisten zoals Lewis Pugh, VN-ambassadeur voor de oceanen, gebruiken hun platform om haaien te herpositioneren als ‘de leeuwen van de zee’ — majestueuze, noodzakelijke roofdieren die bescherming verdienen. Ter gelegenheid van het 50-jarig jubileum zwom Pugh tussen 16 en 25 mei 2025 zelfs rond Martha’s Vineyard (waar Jaws werd opgenomen) om aandacht te vragen voor haaienbescherming. Het was een indrukwekkende zwemtocht van bijna 100 km in 12 etappes. Zijn boodschap was helder: “We’ve been fighting sharks for 50 years. Now, we need to make peace with them.”
Zelf ook iets doen om de haaien te beschermen?
– je kunt doneren aan Greenpeace om onze oceanen te beschermen
– je kunt hier lezen wat het Wereld Natuur Fonds doet, en wat jij kunt doen, om haaien te beschermen
– je kunt doneren aan The Shark Trust (VK), een van de meest gerespecteerde haaienorganisaties ter wereld. Ze lobbyen voor betere wetgeving, verzamelen data via citizen science en publiceren wetenschappelijke rapporten over haaienpopulaties.
– je kunt doneren aan Wild Aid (VS), bekend van hun campagnes tegen de handel in haaienvinnen. Ze combineren voorlichting, wetshandhaving en gedragsverandering in Azië en Afrika om de vraag naar haaienproducten te verminderen.
– ook in je dagelijks leven kun je bijdragen aan de bescherming van onze zeeën en oceanen. Op de website van het IFAW vind je vijftien handige tips.
——–
*) De term “blockbuster” werd populair na het succes van Jaws. De kenmerken van een blockbuster:
• A-listers (bekende acteurs/regisseur) en een populair genre (bijvoorbeeld Actie, sciencefiction, fantasy of superheldenfilms)
• Een groot budget van tientallen tot honderden miljoenen dollars.
• Massale distributie: draaien wereldwijd in duizenden bioscopen tegelijk.
• Sterke marketingcampagne: trailers, posters, interviews, merchandise.
• Hoge opbrengst: Denk aan honderden miljoenen dollars wereldwijd. In Hollywood wordt soms de grens van $100 miljoen aan opbrengst in de VS als indicatie gebruikt.
**)
De zeldzame incidenten
Er is een heel klein aantal incidenten waarbij haaien wél mensen gericht aanvielen of zelfs opaten. Dat waren uitzonderlijke situaties op volle zee, zoals schipbreuken of oorlog, waarbij een combinatie ontstaat van veel geluid, chaos, en verzwakte lichamen en bloed in het water. Het geluid en de ‘geur’ van bloed kan haaien aantrekken. Door zo’n situatie, en het feit dat er dan meerdere haaien in één gebied zijn, wordt het roofdierinstinct geactiveerd en kunnen ze in een soort voedingsroes raken, waarbij ze agressiever en minder kieskeurig worden. Daarnaast is er dan ook sprake van aasgedrag (wat in biologenjargon scavenging wordt genoemd): het gedrag waarbij een dier zich voedt met stervende of dode organismen. Er wordt gebruik gemaakt van een beschikbare voedselbron zonder energie te verspillen aan jacht.
USS Indianapolis (1945)
Tijdens WOII werd de USS Indianapolis getorpedeerd door een Japanse onderzeeër in de Filipijnenzee, die behoort tot de rijkste mariene ecosystemen ter wereld en waar veel haaiensoorten voorkomen. Na het zinken van het schip dreven honderden overlevenden dagenlang in open zee. Velen werden aangevallen door haaien, vaak terwijl ze al verzwakt of gewond waren. Het was een van de dodelijkste haaienincidenten ooit. Het incident wordt in de film ook aangehaald, in een monoloog van de stugge haaienjager Quint (Robert Shaw). De ‘USS Indianapolis Speech’ wordt algemeen beschouwd als een van de meest iconische en indringende monologen in de filmgeschiedenis.
Nova Scotia (1942)
Het Britse schip Nova Scotia werd getorpedeerd door een Duitse onderzeeër voor de kust van Zuid-Afrika, dat bekend staat als een van de rijkste haaiengebieden ter wereld. Van de ongeveer 1.000 mensen aan boord overleefden er slechts 192. Veel slachtoffers verdronken of stierven aan verwondingen, maar getuigen meldden dat ook haaien zich tegoed deden aan tientallen gewonde of al overleden mensen.
Laconia (1942)
In hetzelfde jaar werd het passagiersschip Laconia door een Duitse onderzeeër getorpedeerd in de zuidelijke Atlantische Oceaan. Overlevenden dreven dagenlang in het water. Er zijn meldingen van haaienaanvallen, hoewel het aantal dodelijke slachtoffers door haaien niet exact bekend is. Net als bij de Indianapolis was er sprake van langdurige blootstelling, verwondingen en paniek, wat het risico op aanvallen vergrootte.
